ეკონომიკური მდგრადობის გლობალური და ეროვნული სტანდარტები

მარინა ტაბატაძე

ჟურნალი ნომერი 4 ∘ მარინა ტაბატაძე ∘
ეკონომიკური მდგრადობის გლობალური და ეროვნული სტანდარტები

DOI: 10.36172/EKONOMISTI.2022.XVIII.04.Tabatadze

ანოტაცია. თანამედროვე ინტეგრაციულმა პროცესებმა ეკონომიკური კრიზისების გაამწვავა, რამაც მათი რაციონალური მართვის, ანტიკრიზისული პოლიტიკის შემუშავების და კონფლიქტურ გარემოში ხელისუფლების ოპტიმალური ფუნქციონირების საკითხების გააქტიურება გამოიწვია. გლობალურმა სისტემებმა ქვეყნების მომავალი მნიშვნელოვნად გახადეს დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად ეფექტურად პოზიციონირებენ ისინი მსოფლიო ეკონომიკაში, რა დოზით შეუძლიათ თანამედროვე ინტეგრაციული პროცესებთან ადაპტირება, ეკონომიკის ციკლური განვითარების შედეგების სწორი პროგნოზირება და მაკროეკონომიკურ დისპროპორციებზე ეფექტიანი რეაგირება. ნაშრომში განხილულია ინტეგრაციული პროცესების მართვის თანამედროვე სტრატეგიები, კრიზისის რეგულირების და პოსტკრიზისული რეაბილიტაციის ეროვნული სტანდარტები.

ნაშრომში მოცემულია თანამედროვე მსოფლიო ეკონომიკური პროცესების პრიორიტეტული მმართველობითი სტანდარტები და ეკონომიკის სტაბილიზაციის სტრატეგიები, კრიზისულ გარემოში გლობალური ეკონომიკური სისტემების სწორი კოორდინირების და ხელისუფლების დონეებს შორის ფუნქციების ოპტიმალური განაწილების საკითხები. ნაშრომში განხილულია თანამედროვე ეკონომიკის მართვის პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემების შესახებ კონცეპტუალური მიდგომები, შეფასებულია ეროვნული ანტიკრიზისული რეფორმები და გლობალურ სტანდარტებთან მათი შესაბამისობის საკითხები, ეკონომიკის ანტიკრიზისული მართვის და რეფორმისშემდგომი ფუნქციონირების ოპტიმიზაციის მექანიზმები. ეროვნული ეკონომიკის პროგნოზები წარმოდგენილია საერთაშორისო და ევროკავშირის საექსპერტო შეფასებების, სარეიტინგო ორგანიზაციების და მკვლევართა მოსაზრებების საფუზველზე.

საკვანძო სიტყვები: სახელმწიფოს მმართველობითი კონცეფცია; ეკონომიკური რყევების პროგნოზირება; პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილიზაცია;კრიზისის სახელმწიფო რეგულირება; გლობალური და ეროვნული ანტიკრიზისული სტრატეგიები.

შესავალი

სახელმწიფოს ერთ-ერთი ცენტრალური ეკონომიკური ფუნქცია ანტიკრიზისული პოლიტიკის შემუშავებაა, მან საზოგადოებრივი კვლავწარმოების წონასწორობა და სისტემის ჰარმონიული ფუნქციონირება უნდა უზრუნველყოს, იგი პოლიტიკური პროცესების სტაბილურობასაც უწყობს ხელს, რამდენადაც, რაც უფრო მდგრადია ეკონომიკა, როგორც სამეურნეო ერთეულების ინტეგრირებული ერთობის ფორმა, მით უფრო სტაბილურია საზოგადოებრივი სისტემის ზედნაშენიც, ეს პროცესი პოლიტიკური ინსტიტუტების ფუნქციონალურ დაბალანსებაში, სოციალურ-ეკონომიკური პროცესების მართვადობის ამაღლებაში, პოლიტიკური კონფლიქტებისა და მასების კრიტიკული აქტივობის შესუსტებაში ვლინდება.

თანამედროვე ეკონომიკურ სამყაროში მართვის ერთპოლუსიანი სისტემა კარგავს ძალაუფლებას და ადგილს დეცენტრალიზებულ ურთიერთობებს უთმობს, ყალიბდება ეკონომიკური ნაციონალიზმის ელემენტები [Tabatadze, 2020]. დეგლობალიზაციის თანამედროვე პროცესი განსაკუთრებით გამოკვეთა პანდემიურმა კრიზისმა, რამაც კიდევ უფრო გაუსვა ხაზი ინტეგრირებული ეკონომიკური სისტემების არასტაბილურ ბუნებას. მსოფლიო ბაზრებზე ქვეყნების დამოკიდებულების პარალელურად, გაიზარდა მათი ავტონომიური ფუნქციონირების და სამეზობლო პოლიტიკის მნიშვნელობა, გაძლიერდა გარე შოკებზე ქვეყნების ეკონომიკის დამოკიდებულება, რაც ზრდის ხელისუფლების ეკონომიკურ-პოლიტიკური აქტივობის როლს და ცენტრალიზებული მმართველობითი სისტემის ფუნქციონირების მნიშვნელობას. სწრაფადცვლადი გარემო ობიეტურად მოითხოვს ეკონომიკის პოსტკრიზისული რეაბილიტაციის პროცესში ხელისუფლების ჩართულობას და რეგულირების ცენტრალიზებული ინსტრუმენტების აქტიურ გამოყენებას. ეკონომიკის ძირითადი თავისებურება მსოფლიო ერთიანი მართვის სისტემის დეცენტრალიზაციის ფონზე, ეროვნული ეკონომიკის დონეზე ცენტრალიზებული მართვის ელემენტების გააქტიურება გახდა.

კრიზისის მართვა განსხვავებულ სტანდარტებს ემყარება როგორც გლობალურ ეკონომიკურ სისტემაში ქვეყნების ინტეგრირების მასშტაბის, ისე, მათი ეკონომიკის განვითარების დონის მიხედვით. განვითარებული ქვეყნები ძლიერი ეკონომიკური პოტენციალის გამო, შედარებით მდგრადი არიან მსოფლიო ბაზრების ცვლილებებთან მიმართებაში, ქვეყნები კი, უპირატესად რესურსების დეფიციტის გამო, ძლიერ ქვეყნებზე არიან დამოკიდებული და არსებითად, მომხმარებლის ფუნქციებით ერთვებიან მსოფლიო სისტემებში. მათი ეკონომიკის სტაბილურობა ძალიან მგრძნობიარეა გარე შოკების და გლობალური ტრანსფორმაციული პროცესების მიმართ. ეს სახელმწიფოთაშორისი კავშირების ახლებურ სტანდარტებს აყალიბებს და თანამშრომლობის სრულიად განსხვავებულ ფორმებს სთავაზობს საზოგადოებას.

კვლევის შინაარსი

ანტიკრიზისული სტრატეგია სახელმწიფოს მხრიდან კრიზისულ სიტუაციებზე სწორ რეაგირებას მოითხოვს, განსაკუთრებულ სიმწვავეს იძენს ეკონომიკური მექანიზმების სწორი გამოყენება, განვითარების ციკლური ფაზების ეფექტური მართვა და ეკონომიკის რაციონალური სტრუქტურული ტრანსფორმაცია. კრიზისის სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური მხარეების კომბინირებული მართვა, სხვადასხვა ქვეყნის ანტიკრიზისული გეგმების ურთიერთგანპირობებული, კომპლექსური შემუშავება არის პროცესების ეფექტური გაძღოლის გადამწყვეტი წინაპირობა. “კრიზისების რეგულირება ტრანსნაციონალური ხასიათის მმართველობითი საქმიანობის ფორმაა, რაზეც გავლენას მსოფლიო განვითარების ზოგადი ტენდენციები და კანონზომიერებები ახდენს“ [ტაბატაძე, 2017, გვ.480]. კრიზისების მართვის ეს გლობალური კონცეფცია შეუსაბამო აღმოჩნდა პანდემიური კრიზისისთვის, მისი ეკონომიკური შოკი კი უპრეცედენტო იყო თავისი მასშტაბით და არაპროგნოზირებადობით, რის გამოც, ყველა მთავრობისათვის ერთხმად მისაღები მისი მართვის უნიფიცირებული სცენარის შემუშავება ვერ მოხერხდა.

ლიბერალური იდეოლოგია პრინციპულად უარყოფს ეკონომიკაში სახელმწიფოს არსებითი ჩარევის აუცილებლობას, რამდენადაც მიიჩნევს, რომ ცენტრალიზებული მმართველობა მოთხოვნა-მიწოდებაზე კორექტირებად გავლენას ახდენს, რითაც ბაზრის შესახებ რეალურ ინფორმაციას ცვლის. ფ.ჰაიეკი თვლის, რომ „სახელმწიფოს ნებისმიერი ჩარევა სპონტანური ძალების თამაშში - ტოტალიტარიზმისაკენ გადადგმული ნაბიჯია“. [Левина, 2002]. პოსტინდუსტრიული პერიოდის გლობალურმა რყევებმა და განვითარების მკაფიოდ გამოხატულმა ციკლურმა ხასიათმა ცვლილებები შეიტანა ამ მიდგომებში და სახელმწიფოს ეკონომიკური არსის კეინსიანური იდეოლოგია კვლავ გააქტიურა. კრიზისის პერიოდში ხელისუფლება გარკვეულწილად ცვლის თავის მიდგომებს, მისი მართვის სტრატეგია ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფის ნაცვლად, უპირატესად, ეკონომიკური ვარდნის შენელებას და მისი უარყოფითი სოციალური შედეგების შემცირებას ემსახურება, რისთვისაც იგი, პრიორიტეტულად, ფინანსური რესურსების მაქსიმალურად მობილიზებას და სამართლიან გადანაწილებას განიხილავს.

მსოფლიო ეკონომიკური განვითარების თანამედროვე პროცესი არასტანდარტული და რთულად რეგულირებადია, იგი ძნელად ემორჩილება ეკონომიკური განვითარების საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებს. პოსტკრიზისული პერიოდის მთავარი კონცეფცია არა ეკონომიკის განვითარება, არამედ, მისი სტაბილურობის უზრუნველყოფა გახდა, შესაბამისად, პროცესების შეფასება მაკროეკონომიკური წონასწორობის აღდგენას და მის ხანგრძლივ შენარჩუნებას ემსახურება. გლობალური პანდემიის რთულმა და არაორდინალურმა ბუნებამ ეკონომიკის არაპროგნოზირებადობა განაპირობა. კლასიკური თეორიების ტრანსფორმაციამ და მართვის ინსტრუმენტების სტანდარტული შედეგების დივერგენციამ, რეფორმების ეფექტი ძნელად გასათვლელი გახადა, რამაც ხელისუფლების ანტიკრიზისულ მარეგულირებელ აქტივობასთან ერთად, მსოფლიო ინსტიტუტების ფინანსური მხარდაჭერა და სათანადო რეკომენდაციები მოითხოვა.

პოსტკრიზისული რეაბილიტაციის გლობალური სტრატეგიის კონცეპტუალური საფუძველი ეკონომიკის პროგნოზირებადობის აღდგენა და კლასიკური პრინციპებით მისი მართვის შესაძლებლობის უზრუნველყოფა გახდა. ევროკავშირის „ეკონომიკური თავისუფლების“ შესახებ ორგანულ კანონის მიხედვით, (2011 წ.) ნებისმიერი ფაქტორი, რომელიც გაზრდის გამოშვების წონასწორულ სიდიდეს, ეკონომიკის რეაბილიტაციის გეგმაში პოულობს ასახვას, ასეთი ეგზოგენური ფაქტორები პირველ რიგში ფისკალური მექანიზმებია, მ.შ. - გადასახადების შემცირება და სახელმწიფო დანახარჯების ზრდა. ერთ-ერთი ნორმა შეეხება ქვეყანაში საგადასახადო ცვლილებების განხორციელებას.

საქართველოს საბიუჯეტო სისტემა 2012 წლიდან ცენტრალურ და მუნიციპალურ დონეზე პროგრამული ბიუჯეტირების პრინციპს ემყარება. საბიუჯეტი მოწყობა ქვეყნის დემოკრატიზაციის ერთ-ერთი ძირითადი მაჩვენებელია, იგი საქართველოში ფედერალური ხასიათისაა და თითოეული დონის ბიუჯეტის იერარქიულ დამოუკიდებლობაზე მეტყველებს, როგორც საშემოსავლო ბაზის, ისე ხარჯვითი ნაწილის ავტონომიურად დაგეგმვის თვალსაზრისით. მსოფლიო ბანკის ფისკალური დეცენტრალიზაციის ხარისხის შეფასების შვიდი კრიტერიუმის მიხედვით, საქართველოს საშუალო ხარისხის დამოუკიდებელი ბიუჯეტირების სისტემა აქვს. ეს მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა საბიუჯეტო რეფორმამ, რომელიც შეეხო გათანაბრებითი ტრანსფერის დღგ-ის მიხედვით გაანგარიშებას, ძალაში კიდევ დარჩა სამი სახის ტრანსფერი, - სპეციალური, მიზნობრივი და კაპიტალური, რაც სატრანსფერო პოლიტიკის ჯერ კიდევ დიდ მნიშვნელობაზე და საბიუჯეტო სისტემის საკმაოდ მაღალი ცენტრალიზაციის ხარისხზე მეტყველებს, კერძოდ, საერთო შემოსავლების ინდიკატორის მიხედვით, დეცენტრალიზაციის ხარისხი 10%-ია, საგადასახადო შემოსულობების მიხედვით კი, - 33%, ეს თანაფარდობა მიუთითებს იმაზე, რომ ადგილობრივი ბიუჯეტების შემოსავლის დიდი წილი ტრანსფერებზე და გრანტებზეა დამოკიდებული. შემოსავლების განაწილების ახალი მოდელი, რომელიც გათანაბრებითი ტრანსფერის დღგ-ის მიხედვით განსაზღვრას გულისხმობს, შემოსავლების წყაროს უფრო მრავალფეროვანს და სტაბილურს ხდის, რასაც „ევროპული ქარტია“ ფისკალური დეცენტრალიზაციის მნიშვნელოვან პირობად განიხილავს და შემოსავლების ალტერნატიული წყაროების მოძიებას ავალდებულებს მუნიციპალიტეტებს [Tabatadze, 2020].

ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების თანახმად, საქართველოს საკანონმდებლო ბაზა ემყარება ევროპის სამართლებრივ სტანდარტებს და საკანონმდებლო ნორმატივებს, ერთ-ერთი ძირითადი გამოწვევა საბიუჯეტო სისტემის მართვის იურიდიული ბაზის ევროსტანდარტებთან ჰარმონიზება და ერთიანი მმართველობითი მექანიზმების შემოღებაა. საქართველოს ფისკალური სისტემის პარამეტრები გამომდინარეობს „ევროკავშირის ფისკალური წესიდან“,რომლის ძრითადი მოთხოვნებია: ბიუჯეტის დეფიციტის კონტროლი, ფინანსების ხარჯვის ეფექტიანობის ზრდა, ფისკალური პოლიტიკის ციკლურობის შემცირება და მისი არამდგრადობის პრევენცია. სსფ-ის შეფასებით, საქართველოს ფისკალური სისტემა სტაბილურია და მისი ინდექსები არ აჭარბებს მდგრადობის ზღვრულ დონეს, ამასთან, სსფ-მ მოახდინა ფისკალურ სექტორში არსებული გამოწვევების იდენტიფიცირება, რომელთა ეფექტურ მართვაზე მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ქვეყნის ეკონომიკის რეაბილიტაცია და მისი ცალკეული კომპონენტის საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანა. სსფ-მ საქართველოს საბიუჯეტო პოლიტიკაში დაფიქსირებული ჯერ კიდევ დასარეგულირებელი პრობლემებიდან ფინანსური სექტორის მდგრადობის უზრუნველსაყოფად, პრიორიტეტულად შემდეგი მიმართულებები მიიჩნია:

- გრძელვადიანი ფისკალური მდგრადობის შეფასება;

- სახელმწიფო ბიუჯეტის სარეზერვო ფონდების ეფექტიანი მართვა;

- სახელმწიფო საწარმოების ფინანსური მართვა.

გრძელვადიანი ფისკალური მდგრადობის განსაზღვრასთან დაკავშირებით შემუშავდა ევროკავშირთან სტრატეგიული პარტნიორობის ახალი ჩარჩო-დოკუმენტი,- „მრავალწლიანი ინდიკატიური პროგრამა-MTP“, რომელიც ამ თანამშრომლობის უფრო ფართო მასშტაბებს და ახალ პარტნიორულ მიმართულებებს ისახავს მიზნად. [ევროპარლამენტი, 2020]. ქვეყნის საბიუჯეტო-საგადასახდო სისტემის შესაფასებლად ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი ფისკალური დეცენტრალიზაციის ხარისხია, რითაც, მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, საქართველო საშუალო დონის დეცენტრალიზაციის ქვეყნების ჯგუფს მიეკუთვნება. ამ საკითხში სსფ-ის რეკომენდაციები ემყარება საზოგადოებრივი განვითარების ფუნდამენტურ დებულებას, მმართველობითი სისტემის იერარქიზაციის და შესაბამისი ფუნქციების ჰარმონიზაცის თაობაზე, „ხელმძღვანელობის მიერ სწრაფი ადაპტირების, რეაგირებისა და გადაწყვეტილების მიღების უნარი საზოგადოებაში დემოკრატიული ფასეულობების დამკვიდრების საშუალებაა. მართვის დონეებს შორის თანამშრომლობა მმართველობის დემოკრატიზაციის არსებითი ფაქტორი და განვითარების მნიშვნელოვანი ტენდენციაა“ [ტაბატაძე,2016, გვ.466].
სარეზერვო ფონდების ეფექტური მართვა „სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ კანონით“ რეგულირდება, რომლის თანახმადაც, სარეზერვო ფონდების მოცულობა, არ უნდა აღემატებოდეს წლიური საბიუჯეტო ასიგნებების 2%-ს, ამასთაან, პრეზიდენტის სარეზერვო ფონდი 5მლნ. ლარით, მთავრობის სარეზერვო ფონდი კი, 85 მლნ.ლარით განისაზღვრა. [საქართველოს კანონი,”საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსში ცვლილებების შეტანის შესახებ“, საქართველოს პარლამენტი, თბილისი, 2018] ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტის,-IDFI-ის ანალიზის მიხედვით, პრეზიდენტის სარეზერვო ფონდიდან ყოველწლიური ხარჯვა არ სცილდება ბიუჯეტის კანონით გათვალისწინებულ ამ ზღვარს, მთავრობის ხარჯები კი ორჯერ აღემატება მას, სსფ-მა არსებით პრობლემად სარეზერვო ფონდების დანახარჯების მიზნობრიობის დასაბუთება და ამ მიზნობრიობის განმსაზღვრელი ერთიანი სტანდარტის არარსებობა მიიჩნია, ევროსტანდარტის მიხედვით, სარეზერვო ფონდის მნიშვნელოვანი ნაწილი გაუთვალისწინებელი ხარჯების ნაცვლად, ფორს-მაჟორული გარემოებით გამოწვეული ხარჯების დასაფინანსებლად უნდა იყოს განკუთვნილი [IDFE, (2019). „ადგილობრივი თვითმმართველობის სარეზერვო ფონდების ხარჯვა 2020 წელს“. LUMUNATE, Tbilisi. https://idfi.ge/ge/expenditures_of_contingency _funds_of _local__municipalities_in_2020; [კუკავა, 2016]; [პრეზიდენტის სარეზერვო ფონდი, https://president.gov.ge/
სახელმწიფო საწარმოს ფინანსური მართვას სსფ-მ საქართველოს ბიუჯეტის დეფიციტის შესამცირებლად არსებითი მნიშვნელობა მიანიჭა. დღეისათვის საქართველოში 236 სახელმწიფო საწარმოა, 66 შვილობილი კომპანიით, მათი ვალი ბიუჯეტისადმი 6.5 მლრდ. ლარია, რომლის დიდი ნაწილი უცხოურ ვალუტაშია დენომინირებული. სსფ-მ ამ სეგმენტში უპირატესობა რესტრუქტურუზაციის გზით აღნიშნული საწარმოების საჯარო კორპორაციებად გადაკვალიფიცირებას მიანიჭა და ამ პროცესის ეფექტურ მენეჯმენტს დიდი როლი განუსაზღვრა ბიუჯეტის შემოსავლების ფორმირებაში.

პანდემიურმა კრიზისმა მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა საქართველოს ბიუჯეტში და მისი არსებითი კორექტირება მოითხოვა. საერთო დანახარჯებმა 2021 წ. მშპ-ის 25% შეადგინა, სახელმწიფო ბუჯეტიდან ანტიკრიზისული პროგრამისთვის 2 მლრდ. ლარი გამოიყო, რაც ორ პრიორიტეტულ მიმართულებაზე წარიმართა, - სახელმწიფო სოციალური პროექტების დაფინანსება (შემწეობების გაცემა, მოსახლეობის სოცდაცვის პროექტების დაფინანსება, პედაგოგების ხელფასების ზრდა, პენსიების ინდექსაცია) და ბიზნესის ხელშეწყობა (430 მლნ.ლარი). სახელმწიფო დანახარჯების ზრდამ ბიუჯეტის დეფიციტი პანდემიური კრიზისის პერიოდში 2%-დან 9%-მდე გაზარდა, გათვალიწინებულია ამ პარამეტრის კრიზისამდელი დონის აღდგენა 2024 წლისთვის.

საწყის ეტაპზეპანდემიამ საქართველოს ეკონომიკის დაქვეითება გამოიწვია და კიდევ უფრო გაამძაფრა ლარის კურსის, ინფლაციის, ინვესტიციების, დასაქმებისა და სახელმწიფო ვალის პრობლემები. ყველაზე დიდი კლება სასტუმროებისა და რესტორნების სექტორში დაფიქსირდა – 32%, 20%-ით შემცირდა ტრანსპორტისა და დასაწყობების სექტორები, 15%-ით იკლო გართობა-დასვენების სექტორის მომსახურებებმა. ყოველდღიურად ლოქდაუნის პირობებში 2020 წლის მანძილზე საქართველოს ბიუჯეტი 16 მლნ.ლარს კარგავდა, რამაც ჯამში 1 მლრდ.ლარი შეადგინა, მთლიანად 2020 წ. ეკონომიკურმა ვარდნამ 6.1% შეადგინა, თუმცა, ექსპერტების შეფასებით, ხელისუფლებას ლოქდაუნის პოლიტიკა რომ არ გაეტარებინა, საერთო ვარდნა, სავარაუდოდ, 8% იქნებოდა.

სწორმა ფისკალურმა პოლიტიკამ კრიზისის მადესტაბილიზებელი მასშტაბები და ნგრევის ხარისხი მნიშვნელოვნად შეამცირა. განსაკუთრებული შედეგები იქონია სამეწარმეო მხარდაჭერის სახელმწიფო პროგრამებმა, შიდამეურნეობებზე ტრანსფერებმა და შეზღუდული ლიკვიდური სახსრების მქონე პირებისთვის სოციალურმა დახმარებამ. კრიზისიდან გამოსვლის პროცესში განვითარებულმა ქვეყნებმა სრულად შეძლეს შინამეურნეობებისადმი მასშტაბური ფისკალური მხარდაჭერა, ცბ-მა ეს პროცესი განამტკიცა აქტივების შესყიდვის გაფართოებით, დაკრედიტების დაფინანსების გაზრდით და საპროცენტო განაკვეთის შემცირებით.

მართვის პროცესში საბიუჯეტი სახსრებთან ერთად, გადამწყვეტი როლი შეასრულა მსოფლიო ფინანსურმა ინსტიტუტებმა და ჩვენი ქვეყნის სტრატეგიულმა პარტნიორებმა, საქართველოში ეკონომიკის სტაბილურობის შენარჩუნებასა და ფინანსური სექტორის განვითარებაში მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვით საერთაშორისო ფინანსურ ინსტიტუტებს. 2020 წელს, მათ ქართული კომპანიები დააფინანსეს 700 მილიონი აშშ დოლარით, საიდანაც მნიშვნელოვანი ნაწილი, - 600 მილიონი აშშ დოლარი - წარმოადგენდა ქართული ბანკების დაფინანსებას, პრიორიტეტული იყო ენერგოეფექტურობაში ინვესტირების წახალისება, ასევე მუნიციპალური ინფრასტრუქტურის განვითარებაში, პროფესიულ განათლებასა და ტრეინინგში ინვესტირება. მნიშვნელოვანი საინვესტიციო პროექტები განახორციელა EBRD-იმ, - 31მილიონი ევრო, KfW,- 20 მილიონი ევრო, ADB,-70 მილიონი აშშ დოლარი. 2020 წელს ევროკავშირმა პანდემიასთან საბრძოლველად საქართველოს 1.5 მლრდ.ევრო გამოუყო, აქედან 2/3 - გრანტი და 1/3- ხელსაყრელი კრედიტი იყო, სულ მისმა დახმარებამ ამ წელს 1.9 მლრდ.ევრო შეადგინა (ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებით, ეს მსოფლიოში ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი იყო), ამ თანხიდან 1 მლრდ.ლარი მაკროეკონომიკური წომასწორობის უზრუმველსაყოფად გამოიყო. დღეისათვის ევროკავშირი საქართველოში 500 მლნ.ევროს ბიუჯეტის 200 მიმდინარე პროექტს ანხორციელებს. 2021-2027 წლებისთვის შემუშავდება ევროკავშირთან ურთიერთობის ახალი სტრატეგიული დოკუმენტი,-„მრავალწლიანი ინდიკატიური პროგრამა - MTP“, რომელიც ამ თანამშრომლობის უფრო ფართო მასშტაბებს და ახალ პარტნიორულ მიმართულებებს ითვალისწინებს. [ევროპარლამენტი, 2020].

ეკონომიკური მდგრადობის უზრუნველსაყოფად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სახელმწიფო ვალის საკითხის შესწავლა, მისი ეფექტიანი მართვის მექანიზმების განსაზღვრა, უპირველეს ყოვლისა, მნიშვნელოვანია იმ საბაზისო რისკების შეფასება, რომლებიც გავლენას ახდენს სახელმწიფო ვალის ზრდაზე და იწვევს ეროვნული ვალუტის გაუფასურებას. სახელმწიფო ვალის ზრდა კრიზისის აუცილებელი ნიშანი და ობიექტური გარდუვალობაა, განსაკუთრებით, განვითარებადი ქვეყნებისათვის. ამ პროცესის შედეგად, ეროვნული ვალუტის გაუფასურების ფონზე მნიშვნელოვნად იზრდება უცხოურ ვალუტაში დენომინირებული ვალის მომსახურება. სწორედ სახელმწიფო ვალია ყველაზე დიდი გამოწვევა ჩვენი ქვეყნისთვის, მაკროეკონომიკური წონასწორობის უზრუნველყოფის მიზნით, მნიშვნელოვანია მისი ინდიკატორების კომპლექსური კვლევა, ამასთან, საჭიროა სახელმწიფო ვალის ოპტიმალური პორტფელის სწორი შეფასება, სახელმწიფო ვალის ეფექტის განსაზღვრ საშუალოვადიანი და გრძელვადიანი პერიოდისათვის.

კრიზისით გამოწვეული სახელმწიფო ვალის მნიშვნელოვანი ზრდის პირობებში, მისი ეფექტიანი მართვა უაღრესად მნიშვნელოვანია სუსტად განვითარებული ქვეყნებისთვის, რამდენადაც ვალი არსებითად ზრდის ფისკალურ წნეხს და აფერხებს ეკონომიკურ ზრდას. ამ ფაქტორის გათვალისწიბებით, საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების ერთობლივი შეთანხმებით შემუშავდა საგარეო ვალის რესტრუქტურიზაციის ახალი პლატფორმა, -G-20. ეს ჩარჩო-ხელშეკრულება სავალო შეთანხმებების რესტრუქტურიზაციის და ვალდებულებების მომსახურების მნიშვნელოვნად შერბილებულ სტანდარტებს აფუძნებს საერთაშორისო ფინანსური თანამშრომლობის სფეროში, რაც საშუალოვადიან პერიოდში დადებითად აისახება ქვეყნების ბიუჯეტის სტრუქტურაზე და ეკონომიკური ზრდის ტემპებზე.

ანტიკრიზისული პროგრამა, არსებითად, ბიუჯეტის დეფიციტის შემცირებაზე უნდა იყოს ორიენტირებული, მაგრამ, მოკლევადიან პერიოდში ამან შემოსავლების და, შესაბამისად, ინვესტიციების შემცირება შეიძლება გამოიწვიოს, ეს უარყოფითი ეფექტი ეროვნული ბანკის მიერ ფულის მიწოდების გაზრდით კომპენსირდება, რაც საშუალოვადიანი პერიოდისთვის იძლევა ინვესტიციების ზრდაზე დადებით ეფექტს. ამდენად, საკითხის დარეგულირებისათვის ეკონომიკურ ზრდასთან ერთად, რეალური გაცვლითი კურსის ოპტიმალური მაჩვენებლის განსაზღვრა და მისი ეფექტური მართვა უნდა იყოს პოსტკრიზისული რეაბილიტაციის პროგრამის არსებითი მიზანი.

გლობალური პანდემიური კრიზისის დროს ანტიკრიზუსული სტრატეგის შემუშავების პროცესში გამოიკვეთა კრიზისის მართვაში ხელისუფლების ჩართულობის ახალი ტენდენციები, განსაკუთრებული ყურადღება მიენიჭა ეკონომიკის მხარდაჭერის სახელმწიფო პოლიტიკას. საქართველოს ხელისუფლებამ თავისი მხარდაჭერის სტრატეგია სამ პრიორიტეტზე ააგო: ადგილობრივი წარმოების ხელშეწყობა, სწორი დარგობრივი პრიორიტეტების განსაზღვრა, ენერგოდამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა. ამან მნიშვნელოვნად განაპირობა ეკონომიკური ზრდის უპრეცედენტო მასშტაბი საქართველოში, რამაც 2021 წელს 10.6% შეადგინა, ეს რეგიონში პირველი, ევროპაში კი, მეორე მაჩვენებელი იყო, საპროგნოზო შეფასებებით, ჩვენს ქვეყანას მიმდინარე წელს ევროპის მასშტაბით საუკეთესო ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებელი ექნება (10.2%), სსფ-ის გათვლებით კი, საშუალოვადიან პერიოდშიც ( 2021-2025 წ.წ.) ევროპის მასშტაბით ზრდის ყველაზე მაღალი ტემპი ისევ საქართველოში იქნება -34.5%, [საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, 2021].

ევროსაბჭოს ეკონომიკის კომისარი პაოლო ჯენტილონი მიიჩნევს, რომ ”მომდევნო ორი წლის პერსპექტივა არის სუსტი, მაგრამ სტაბილური ეკონომიკური ზრდა, რაც პოზიტიური მოვლენაა სამუშაო ადგილების შექმნისა და შენარჩუნებისათვის, მაგრამ პოლიტიკური დაძაბულობები კვლავ ნარჩუნდება, რაც საწარმოო სექტორის პერსპექტივებს ამცირებს“. [Gentiloni, 2020].

გლობალიზაციის პირობებში იზრდება უცხოურ კაპიტალზე მოთხოვნა და ეკონომიკური აღმავლობის უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი სწორედ იგი ხდება, იზრდება კონკურენცია კაპიტალის მიმღებ ქვეყნებს შორისაც, ასეთ პირობებში მხოლოდ საგადასახადო შეღავათებით სულ უფრო რთულდება ინვესტორების დაინტერესება და მათთვის უფრო ქმედითი, მასშტაბური შეთავაზებები ხდება საჭირო. „ბუნებრივია, რომ დღევანდელი მოცემულობიდან გამომდინარე, ინვესტიციები უფრო დიდი და სტაბილური ქვეყნებისკენ იქნება მიმართული. შესაბამისად, ისეთი განვითარებადი ქვეყნისთვის, როგორიც საქართველოა, ეს იქნება დიდი გამოწვევა. ამ შემთხვევაში ჩვენი კონკრეტული უპირატესობა სწორედ მეტი მოქნილობა და გახსნილობა იქნება, გადაწყვეტილებებიც მიღებულ უნდა იქნას ყოველი კონკრეტული პორტფოლიოდან გამომდინარე“ [სონღულაშვილი დ]. სარეიტინგო კომპანია Fitch-მა მსოფლიო ქვეყნების უმრავლესობის მაკროეკონომიკური მდგომარეობის გაუარესების ფონზე, საქართველო წინა სუვერენული საკრედიტო რეიტინგი BB დონეზე დატოვა. Fitch-ის პოზიცია, მნიშვნელოვანი გზავნილია ინვესტორებისთვის საქართველოში ეკონომიკური ვითარება სტაბილურობის და მიმზიდველი ბიზნესგარემოს შესახებ.

ეკონომიკური პოლიტიკის ძირითად პრიორიტეტად თვითკმარ ეკონომიკაზე გადასვლა არის მიჩნეული, ამ მიზნით, პირველ რიგში, ბიზნეს-სექტორის განვითარების ხელშეწყობა და სახელმწიფოს მხრიდან მისი მხარდაჭერის ფინანსური მექანიზმების ფართო გამოყენებაა აუცილებელი. ეკონომიკის სტრუქტურული ტრანსფორმაციის პოლიტიკა (უპირატესად, იმპორტშემცვლელ დარგებზე და ენერგოდამზოგავ ტექნოლოგიებზე გადასვლა), ახალ, გაზრდილ მოთხოვნებს უყენებს როგორც სამუშაო ძალის კვალიფიკაციას, ისე მმართველობით უნარებს.

საქართველოს მიზანია გახდეს უსაფრთხო და მსოფლიოსათვის მიმზიდველი ქვეყანა, წარმატებით შეასრულოს რეგიონული ლიდერის როლი და განახორციელოს ეკონომიკის ლიბერალური ადმინისტრირება, რაც ევროინტეგრაციის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წინაპირობაა. ჩვენი ქვეყნის ფუნქცია ეტაპობრივად უნდა შეიცვალოს - სატრანსპორტო კორიდორიდან იგი ლოგისტიკურ ჰაბად უნდა გარდაიქმნას რეგიონში.

დასკვნა

გლობალური ანტიკრიზისული სტრატეგიის ფუნდამენტური პრინციპი პოლიტიკური სტაბილურობა, ქვეყნების ურთიერთანამშრომლობა, თავისუფალ საბაზრო პრინციპებზე დამყარებული ეკონომიკის რეაბილიტაციის პროგრამების კოორდინაცია და საყოველთაო კეთილდღეობაზე ზრუნვაა, ამასთან, სახელმწიფოთაშორისი თანამშრომლობის ახალი სტანდარტები სტაბილიზაციის პროგრამების განხორციელებას ინდივიდუალურად, ცალკეული ქვეყნის ეკონომიკის სტრუქტურის, კრიზისის ტიპის და რყევის სიმწვავის გათვალისწინებით მოითხოვს.

მიმდინარე რთულ პოლიტიკურ-ეკონომიკურ პირობებში ქვეყნების წინაშე სხვადასხვა სახის და სირთულის სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემა იჩენს თავს, რაც მათ მიერ დამოუკიდებელი პოლიტიკის გატარების აუცილებლობას, საკუთარი სოციალურ-ეკონომიკური სტრატეგიის შემუშავებას, პრიორიტეტების განსაზღვრას და ქვეყნის ინტერესებიდან გამომდინარენე, ინდივიდუალური ამოცანების განსაზღვრას მოითხოვს. ეროვნული ეკონომიკის ინდივიდუალიზაციის გაძლიერებასთან ერთად, თანამედროვე ინტეგრაციული პროცესები თითოეულ ქვეყანას საერთო ინტერესების და ურთიერთხელსაყრელი პრიორიტეტების ძიებისაკენ მოუწოდებს, რაც ინტეგრაციის პროცესის ახლებურ ფორმულირებას განაპირობებს.

ლიტერატურა

Gentiloni P. (2020). Eurogroup meeting Press conference, January 20, European Council.

ევროპარლამენტი, (2020). „კოვიდ-19, ევროკავშირის ათი ღონისძიება ეკონომიკის დასახმარებლად“. https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/eu- affairs/20200625STO82007/covid-19-10-things-the-eu-is-doing-for-economic-recovery

ევროსაბჭო, (2020). „დასაქმება და ეკონომიკა კოვიდ-19ის პანდემიისას“. https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/coronavirus-response/jobs-and-economy- during-coronavirus-pandemic_fr#garantir-lapprovisionnement-en-denres-alimentaires-de-base

IDFE, (2019). „ადგილობრივი თვითმმართველობის სარეზერვო ფონდების ხარჯვა 2020 წელს“. LUMUNATE, Tbilisi. https://idfi.ge/ge/expenditures_of_contingency_funds_of_local__municipalities_in_2020

კუკავა მ. (2016). „სარეზერვო ფონდებიდან ხარჯვა კვლავ სერიოზულ პრობლემად რჩება“. საერთაშორისო გამჭვირვალება, საქართველო.

Левина РЯ. (2002). „История экономических учений“. М., Инфра-М.

პრეზიდენტის სარეზერვო ფონდი, https://president.gov.ge/

საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, (2021). „მსოფლიო ეკონომიკის მიმოხილვა - გამსხვავებული პოსტ კრიზისული აღდგენის მართვა“. https://www.imf.org/en/Publications/WEO/ Issues/2021/03/23/world-economic-outlook-april-2021

საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, (2020). „მსოფლიო ეკონომიკის ზრდის პროგნოზი - განსხვავებული კრიზისი, გაურკვეველი გამოსავალი“. https://www.imf.org/en/Publications/WEO/ Issues/2020/06/24/WEOUpdateJune2020

საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსი, თბილისი, 2016

საქართველოს კანონი,”საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსში ცვლილებების შეტანის შესახებ“, საქართველოს პარლამენტი, თბილისი, 2018

სონღულაშვილი დ. (2021). „2021 წლის გეგმების, გამოწვევებისა და შეფასებების შესახებ“. საქართველოს პარლამენტის დარგობრივი ეკონომიკისა და ეკონომიკური პოლიტიკის კომიტეტი, თბილისი.

ტაბატაძე მ. (2016). „სახელმწიფოს პოლიტიკური სტრატეგია ეკონომიკური არასტაბილურობის პირობებში“, თსუ, საერთ. სამეცნ. კონფერენცია, თბილისი, https//www.tsu.ge/data/file_db/economist_facilty/globaliz.pdf

ტაბატაძე მ. (2017). „სახელმწიფო მართვის დეცენტრალიზაციის ინსტიტუციური სეგმენტირების თეორიული საკითხები“. თსუ, II საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია, თბილისი, http://eprints.tsu.ge/1400/1/Theoretical%20issues% 20of%20 government % 20decentralization%20%20institutional%20segmentation.pdf

Tabatadze M. (2020). „Priorities of Spatial Economy and Fiscal Mechanizm of Decentralisation“. (სივრცითი ეკონომიკის პრიორიტეტები და დეცენტრალზაციის ფისკალური მექანიზმები), Journal of Lnternational Economic Researh (JIER), ტომი 6(1), ლატვია, რიგა,2020

CIEC გლობალური ეკონომიკის მონაცენები, (2021). „სამეწარმეო პროდუქციის ინდექსის ზრდა ქვეყნების მიხედვით“. https://www.ceicdata.com/en/indicator /industrial-production-index-growth

CIEC გლობალური ეკონომიკის მონაცენები, (2021). „2020 წლის სამომხმარებლო ხარჯები“. https://www.ceicdata.com/en/indicator/private-consumption-expenditure

CIEC გლობალური ეკონომიკის მონაცენები, (2021). „ინვესტიციის წილი მთლიან შიდა პროდუქტში“.

https://www.ceicdata.com/en/indicator/investment--nominal-gdp